جواد بدیع زاده

1281 تهران - 10 دی 1358 تهران
خواننده ، موسیقی ‌دان و آهنگساز ایرانی

جواد بدیع‌ زاده در سال 1281 شمسی در محله ی پاچنار تهران به دنیا آمد . پدرش آقا سید رضا بدیع کاشانی ، ملقب به بدیع ‌المتکلمین ، روحانی بود . وی فرزندش را غالباً به مجالس وعظ و روضه‌ خوانی خود می‌ برد تا با شیوه ی آوازخوانی مذهبی آشنا شود . بدیع ‌المتکلمین با تسلط کافی بر ردیف موسیقی ایران ، پسر خود را نیز به فن آواز موذنی و روضه ‌خوانی و تعزیه آشنا ساخت . جواد ردیف موسیقی دستگاهی و گوشه ‌های آن را از پدر و نیز از دایی خود میرزا یحیی سعید واعظین که او نیز از واعظان مشهور زمان خود بود ، فراگرفت .
وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه ی تدین و دوره ی متوسطه را در مدرسه ی آلیانس فرانسوی ‌ها و سپس دارالفنون به پایان رساند و از سال 1304 تا 1331 در مجلس شورای ملی استخدام شد و به ‌عنوان نماینده خدمت کرد .
بدیع‌ زاده علاوه بر خوانندگی در آهنگ ‌سازی نیز شهرت دارد . در سال 1304 که کمپانی انگلیسی هیزمَستِرزوُیس به‌ قصد تهیه و ضبط صفحه از نواخته ‌ها و خوانده ‌های هنرمندان ایرانی نماینده ی خود را به تهران اعزام کرد و شعبه ی خود را در چهارراه حسن آباد گشود ، بدیع ‌زاده به ‌عنوان نخستین خواننده ی مرد ، با معرفی و توصیه ی عبدالحسین ‌خان شهنازی ، انتخاب شد و اولین صفحه ی او با عنوان « جلوه ی گل » با همکاری جهانگیر وفادار ( نوازنده ی ویولون و برادر بزرگ مجید وفادار ) و نورالله همایون ( شاعر و ترانه سرا ) روانه ی بازار شد که شامل دو قطعه آواز و سه تصنیف از ساخته ‌های خودش بود . از آن پس تا سال 1314 بدیع ‌زاده 24 تصنیف ساخت که همه روی صفحه ضبط شده ‌است . او در سال ‌های بعد در سفرهایی به حلب و بیروت و برلین و شبه ‌قاره ی هند ، بر شمار ضبط آهنگ ‌های خود افزود .
در یادداشت ‌های بدیع ‌زاده آمده که می ‌گوید : ”در ابتدا ، پس از مشورت با نوراله همایون قرار بود با نام مستعار کار را شروع کنم ، ولی چون پدر من ملقب به ”بدیع ‌المتکلمین”‌ بود با مشورت دوستان ، نام بدیع‌ زاده را برای روی صفحات انتخاب کردم . قرار شد پنج صفحه آواز و یکی دو تا هم تصنیف بخوانم و همایون قول داد شعر آهنگ ‌های مرا بسازد . بعد به سراغ عبدالحسین شهنازی رفتم و همراه این مرد هنرمند که در آن زمان و تا زمان فعلی نوازنده ‌ای به ظرافت و قدرت این هنرمند ندیده ‌ام ، به سراغ ”مستر جیمس” رفتیم و در یکی دو جلسه دو تصنیف و سه آواز را خواندم.”
اولین صفحه ی وی به نام ”جلوه ی گل” ‌بر روی صفحه گرامافون ضبط می‌ گردد و این آهنگ به عنوان اولین اثر بدیع ‌زاده و از آثار به یادماندنی موسیقی ایرانی است . صفحه ی بعدی او به نام ”مرغ بی ‌آشیان” در آواز افشاری بود و سه صفحه ی دیگر وی در آواز بیات ترک ، دستگاه سه‌ گاه و دستگاه ماهور با اشعار عموزاده اش ( خاوری ) که از شعرای دوره ی مشروطیت بوده ، ضبط شذ . از این زمان تا سال افتتاح رادیو در سال 1319 شمسی تعداد بسیاری از آثار او در کشور شنیده شد و معروف ‌ترین آن ها ”ایران” ، سرودی در دستگاه ماهور است . ”جانا هزاران آفرین” با شعر سعدی و ”خنده ی ‌گل” با شعر نوراله همایون در آواز دشتی از دیگر ساخته های بدیع زاده هستند که هر دو با پیانوی مرتضی محجوبی اجرا شده‌ اند . قطعه ای به نام گرایلی با شعر سعدی ، ”سوز عاشق”‌ و "شکوه دل” در دستگاه سه ‌گاه با اشعار نوراله همایون نیز از دیگر قطعات ضبط شده در این دوران هستند . بعد از مدتی که از افتتاح رادیو گذشت سرهنگ مین باشیان ، بدیع ‌زاده را که در آن روزگار آوازخوانی معروف و شناخته شده بود ، برای همکاری دعوت و او را به ابراهیم آژنگ ( سرپرست برنامه ‌های موسیقی ایرانی رادیو ) معرفی کرد . در آن ایام ، تنها خواننده ی رادیو ، قمرالملوک وزیری بود .
بدیع ‌زاده می‌ گوید : ”برای تمرین به منزل صبا رفتم و پس از آماده شدن اولین تصنیف به اداره ی موسیقی رفته و با ارکستر یادشده به محل رادیو که در بی‌ سیم خیابان شمیران بود رفتیم و اولین آهنگ را که عنوان آن ”ساز و سبو” بود با قطعه ی ضربی گرایلی در شور و چند شعر با آواز اجرا کردم و به این صورت دومین آوازخوان در رادیو بعد از قمرالملوک وزیری بودم”.
او بعد از شروع کارش با رادیو چند تصنیف از ساخته ‌های ابراهیم آژنگ و شعر نیما یوشیج را در این برنامه ‌ها اجرا کرد .
”خزان عشق” یا ”شد خزان”‌ از معروف ترین و زیباترین آثار ماندنی بدیع‌ زاده در دستگاه همایون با شعری از رهی معیری سراینده ی نامی است . ”داد دل” و ”هدیه به خاک” هر دو در دستگاه بیات اصفهان ساخته شده ‌اند.
بدیع ‌زاده با افتتاح رادیو به جمع ارکستر آن زمان رادیو پیوست و درکنار هنرمندانی چون حسین تهرانی ، مرتضی نی ‌داوود ، حبیب سماعی و استاد ابوالحسن صبا آثار مشهوری در حوزه ی موسیقی ایرانی پدید آورد . او سال ‌ها عضو شورای شعر و موسیقی رادیو تهران بود .
آهنگ دیگر اثری حزن ‌انگیز در رثای عزیز از دست رفته ای است که شعرش از خود بدیع ‌زاده است . این آهنگ به نام ”گل پرپر” از همراهی زیبای ارکستر آلمانی برخوردار است. ”دل هر جایی” در آواز افشاری ، ”وای بر من وای بر دل” در دستگاه همایون هر دو با اشعار نوراله همایون و اثری زیبا در دستگاه ماهور به نام ”زیب گلشن” که به "سرود فروردین" نیز معروف است از جمله آثار جواد بدیع زاده هستند .
در این دوره ، بدیع زاده به ساخت قطعاتی شاد با اشعاری طنزگونه و فکاهی می پردازد که این اشعار در روزنامه ی ”امید” آن زمان به چاپ رسید مثل : ”یکی یک پول خروس”، ”ماشین مشدی ممدلی” و ”خیلی قشنگه” که همگی در دستگاه ماهور هستند و از وضع اجتماعی و اقتصادی آن زمان انتقاد می کنند . این تصنیف ها مورد توجه عوام قرار گرفت و تا امروز نیز توسط مردم کوچه و بازار تکرار می شود .
روی آوردن بدیع زاده به سبک طنز و فکاهی با وجود متداول بودن ترانه های فاخر و غزل های سنتی ، کاری عجیب و در عین حال سخت بود . وی که فرزند یک خانواده ی روحانی بود ، جسارت به خرج داد و قدم در این راه گذاشت و اسماعیل مهرتاش او را متقاعد کرد که انتقاد از راه هزل و گوشه و کنایه تاثیر بیشتری دارد و امروز بدیع زاده را می توان بزرگ ترین خواننده ی هزلیه خوان در تاریخ موسیقی ایران به شمار آورد . این هزلیه خوانی ها بعدها به پیش پرده خوانی کشیده شد .

تا قبل از افتتاح رادیو ، بدیع‌زاده با ارزش‌ ترین آثار خود را خلق کرده بود . در سال 1315 شمسی ، کمپانی ”اودئون”‌ آلمان از وی دعوت می‌ کند تا به آلمان برود و تعدادی صفحه پرکند . او در آن سال به برلین رفت و در این سفر ، تنها نوازنده ای که به همراه داشت ، اسماعیل ساتری نوازنده ی ویولون و تار بود . به همین جهت در آن دیار به کمک میزبان آلمانی خود برای پیدا کردن هنرمندان مناسب ، تحقیق و با گروه کوچکی که عبارت از یک ویولون و یک پیانو بود ، 40 صفحه که همگی از ساخته های خودش بودند ، ضبط کرد . بدیع ‌زاده بعد از قریب به یک سال توقف در شهر برلین به وطن باز می‌ گردد و بعد از چندی تدارک سفر دیگری را می ‌بیند و این بار به دعوت کمپانی ”سودوا” به همراه ابوالحسن صبا ، اسماعیل مهرتاش و فرهادمیرزا معتمد نوازنده ی چندین ساز از جمله پیانو ، عازم حلب می‌ شوند و آهنگ ‌هایی روی صفحات گرامافون این کمپانی پر می‌ کنند . سرود ”پرچم ایران”‌ در ماهور، ترانه ی ”نقش حقیقت” با شعر نوراله همایون و نیز آهنگی از اسماعیل مهرتاش به نام ”زال زالک” با اشعاری فکاهی از سید غلامرضا روحانی ، طنزسرای معروف آن زمان ، در این دوره ساخته و اجرا شده اند .
در سال 1324 و بعد از پایان جنگ جهانی ، پارسیانِ مقیم هندوستان جشن‌ های بزرگی را تدارک می ‌بینند و برای اجرای برنامه از هنرمندان ایرانی دعوت به عمل می‌ آید . بدیع ‌زاده با هیاتی به سرپرستی مهدی خالدی ، یوسف کاموسی و محمدتقی پروانه و علی زاهدی عازم آن دیار می‌ شود . در هندوستان ، مدتی بیش از یک سال ، بدیع ‌زاده و دیگر هنرمندان به طور مرتب به اجرای برنامه ‌های موسیقی ایرانی می ‌پردازند و کنسرت‌ های متعددی در دهلی اجرا می ‌کنند و موسیقی سنتی ایرانی را به گوش مردم این کشور در آن زمان می‌ رسانند .
بدیع ‌زاده و دیگر هنرمندان برای مدتی هم به دعوت کمپانی ”ایران رکورد” که در بمبئی مستقر بوده به هند رفته و در حدود 50 صفحه پر می‌ کنند ، از جمله : سرود ”ایران و هند”‌ شعر از محمدعلی مشایخ در ماهور ، سرود ”فر فروردین” در راست پنجگاه ، سرود ”جشن نوروزی” در دستگاه ماهور با شعر نیرسینا و ترانه ی ”بوسه ی شیرین” در دستگاه همایون ، ”خسرو خوبان” در آواز دشتی که همگی از ساخته‌ های خود بدیع ‌زاده هستند و سرود ”ایران ما” در دستگاه ماهور از ساخته‌ های موسی معروفی ، ترانه ‌هایی در ماهور با شعر و آهنگ امیرجاهد از جمله صفحات ضبط شده در آن دیار هستند .
بدیع‌زاده همچنین کنسرت بزرگی در شهر بمبئی برای پارسیان ایرانی برای تجلیل از مقام فردوسی شاعر بلند آوازه ی ایران اجرا کرده است که آن را از افتخارات بزرگ دوران زندگی خود می ‌دانست .
بعد از بازگشت از این سفر ، کار مداوم چندین ساله و خلق آثار بسیار و سفرهای پی ‌در ‌پی و طولانی بدیع زاده را بیش از پیش خسته کرده و او را از ادامه کار مداوم و خلق آثار بعدی با همان شوق و علاقه ی قبلی تا حدی باز می ‌دارد . او در سال 1331 شمسی از مجلس شورای ملی بازنشسته می ‌شود و به طور دائم در خدمت رادیو قرار می ‌گیرد و تا آخرین سال‌ های همکاری و فعالیت با رادیو به عنوان عضو مؤثر و ناظر بر اجرای برنامه ‌های موسیقی ایران ، در این سازمان به خدمت مشغول می شود . حاصل این ایام ، کارهای زیر هستند :
ارائه ی آهنگ برای برنامه ی گلها در دستگاه سه‌گاه به نام ”رفتی و بازآمدی” با صدای حسین قوامی و آهنگی به نام ”باد مهرگان” در دستگاه همایون با آواز منوچهر همایون پور با شعری عارفانه از ”ورطا” ارکستر سازهای ملی به رهبری روح‌اله خالقی و آهنگی دیگر در شور با شعر مؤید ثابتی و آهنگی در آواز دشتی با صدای ایرج که بر روی شعر مقدمه ی گلستان سعدی .
و اما آهنگ ‌های دیگر او همان‌طور که قبلا اشاره شد ، در تهران بر روی صفحه ی گرامافون ضبط شده‌ اند مانند : ”جلوه ی گل” ، ”مرغ بی‌ آشیان”، ”سوز عاشق” و ”شکوه دل” و دیگر آثار او همگی از آهنگ‌ های زیبا و به یادماندنی موسیقی ایرانی است . بداعت ، تازگی و عدم تکرار جمله ‌ها از ویژگی ‌های بارز آثار این هنرمند است .
وی تا آخرین روزهای زندگی‌ اش از مصاحبت و همنشینی با استادان و هنرمندان دیگر غافل نبود و منزل مسکونی‌ اش در شمیران محل اجتماع و رفت و آمد بسیاری از هنرمندان و هنردوستان بود که از همنشینی با وی لذت می‌ بردند . از بزرگانی که هیچ گاه او را تا آخرین لحظات زندگی ترک نگفتند ، اسماعیل مهرتاش ، علی تجویدی ، پرویز یاحقی ، منوچهر همایون ‌پور ، بیژن‌ ترقی ، نوراله همایون و اسماعیل نواب صفا از جمله نزدیکان دائمی او بوده‌ اند . به واسطه ی همین همنشینی ‌ها ، او خاطرات و یادداشت‌ های فراوانی از تمامی هنرمندان هم عصر خود و تا حدودی پیش از خود در حفظ داشت و از این رو ، می‌ توان او را به عنوان حافظ بخشی از تاریخ موسیقی ایرانی نام برد که خوشبختانه تمامی این خاطرات و یادداشت ‌های بیش از 60 سال زندگی هنری و معاشرت با طبقات مختلف هنرمندان به صورت دست نوشته باقی مانده و در اختیار فرزندش قرار دارد .
او در روز 10 دی‌ماه 1358 شمسی در سن 77 سالگی به علت بیماری و ضعف ناشی از سکته ی مغزی ، چشم از جهان فرو بست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد .