ابوالحسن صبا

(14 فروردین 1282 – 29 آذر 1336)
ردیف دان ، آهنگساز ، مدرس و نوازنده
ابوالحسن صبا ، فرزند ابوالقاسم کمال السلطنه و نواده ی محمود خان ملک الشعرا صبا و اصالتا از دنیلی های کاشان ، در سال 1281 خورشیدی در تهران متولد شد . پدرش کمال ‌السلطنه ، پزشک ، ادیب و دوست ‌دار موسیقی بود که سه ‌تار هم می ‌نواخت و اولین استاد پسرش بود .
ابوالحسن صبا ، پس از آموزش مقدمات موسیقی نزد پدر ، سه تار را نزد میرزا عبدالله فراهانی ، درویش خان و علی ‌نقی وزیری آموخت، ویولون را نزد حسین هنگ ‌آفرین ، کمانچه را نزد حسین اسماعیل‌ زاده ، سنتور را نزد علی اکبر شاهی ، نی را نزد اکبرخان و تنبک را نزد حاجی خان آموخت .
او در جوانی به مدرسه ی کمال ‌الملک رفت و نقاشی را فرا گرفت . هم ‌چنین ، در رشته ‌هایی مانند سوهان ‌کاری ، نجاری ، ریخته ‌گری ، معرق ‌کاری و خاتم ‌کاری مهارت کسب کرد که بعدها در ساختن آلات موسیقی به کار بست .
ابوالحسن صبا در سال 1302 در مدرسه ی عالی موسیقی که توسط علی ‌نقی وزیری بنیان گذاشته شده بود ، مشغول به تحصیل شد . او در 22 سالگی دانشجوی ممتاز و تک ‌نواز برنامه ‌های مدرسه ی عالی موسیقی شد و مورد احترام و تشویق اساتید و دوستانش قرار گرفت . نخستین اثر ضبط‌ شده ی صبا قطعه ی زرد ملیجه با ویولون بود که در میان دو بند سرود ای وطن با صدای روح ‌انگیز در سال 1306 در قالب صفحه تولید شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت .
ابوالحسن صبا ، در سال 1306 از طرف استاد علی نقی وزیری مأمور شد تا در رشت مدرسه‌ ای مخصوص موسیقی تأسیس کند . او نزدیک 2 سال در رشت ماند و ضمن آموزش موسیقی ، به روستاها و کوهپایه ‌های شمال رفت و به جمع ‌آوری آهنگ ‌های محلی پرداخت و ارمغان ‌هایی از این سفر به همراه آورد . آهنگ‌ های دیلمان ، رقص چوبی قاسم ‌آبادی ، کوهستانی و امیری مازندرانی یادگار این دوره از زندگی اوست .
صبا در نواختن سازهای سنتور ، تار ، سه‌ تار ، تنبک ، نی ، کمانچه ، ویولون و نیز پیانو متبحر بود ، ولی ویولون و سه‌ تار را به عنوان سازهای تخصصی خود برگزید . او در مدرسه ی عالی موسیقی به شاگردی علی ‌نقی وزیری ، تکنواز ارکستر بود .
در سال 1318 که رادیو تهران تأسیس شد ، صبا در رادیو به کار نوازندگی پرداخت ولی همچنان در هنرستان موسیقی مشغول آموزش و پژوهش در زمینه ی موسیقی بود و در اواخر عمر نیز در منزلش کلاس موسیقی دایر کرده بود و به علاقه ‌مندان آموزش می ‌داد .
ابوالحسن صبا ، چهل سال تمام نواخت ، تعلیم داد ، در ارکسترها شرکت کرد ، کتاب نوشت و در تمام جریان ‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و مثبت داشت . وی علاوه بر علم موسیقی ، در نقاشی و ادبیات مهارت داشت ، زبان انگلیسی می‌ دانست و دانشنامه ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود .
مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش خان آغاز شده بود ، با صبا به اوج رسید و شاگردان او نیز پیرو راهش شدند .
حسین تهرانی ، حسن کسایی ، داریوش صفوت ، فرامرز پایور ، منوچهر صادقی ، غلامحسین بنان ، لطف‌ الله مفخم پایان ، علی تجویدی ، جهانگیر کامیان ، همایون خرم ، اسدالله ملک ، رحمت ‌الله بدیعی ، ساسان سپنتا ، ابراهیم قنبری مهر ، اسماعیل چشم آذر ، مهدی خالدی ، مهدی مفتاح ، حبیب‌ الله بدیعی ، محمد طغانیان دهکردی ، شهریار ، بابک رادمنش ، حسین خواجه امیری ( ایرج ) ، پرویز یاحقی و فرهاد فخرالدینی از شاگردان صبا بودند .
از صبا صفحات بسیاری حاوی تکنوازی ‌ها و همنوازی های او منتشر شده ‌است که مهارت فوق ‌العاده ی او را در نواختن ویولون نشان می‌ دهد . هم ‌چنین ضبط های خصوصی بسیاری از وی باقی مانده که گویای تسلط او در نواختن سه‌ تار است .
از استاد صبا ، سه دوره آموزش ویولون ، چهار دوره تعلیم سنتور و یک دوره تعلیم تار و سه‌ تار منتشرشده است .
صبا نخستین موسیقی ‌دان ایرانی است که منزل شخصی اش تبدیل به موزه شده و به نام خود او در خیابان ظهیر السلام تهران واقع است .
روی هم رفته کارهای به ‌جا مانده از استاد ابوالحسن صبا را می‌ توان این گونه دسته ‌بندی کرد :
کتاب دوره ی اول ، دوم ، سوم ویلون
کتاب دوره ی اول ، دوم ، سوم ، چهارم سنتور
کتاب دوره ی اول سه تار
سلوی ای وطن ، کتاب دستور ویلون وزیری
چهار مضراب سه گاه ، کتاب دستور ویلون وزیری
رنگ بیات ترک ، کتاب 23 قطعه ی ضربی
پیش درآمد ترک ، 18 قطعه پیش درآمد
نوید بهار ، کتاب اول ویلون
چهار مضراب ساده در ماهور ، کتاب اول ویلون
دستور ضرب
ردیف کامل آوازهای ایرانی
چهار مضراب نوا
استاد ابوالحسن صبا در تاریخ 29 آذر 1336 ، در ساعت 5 بامداد ، براثر پاره شدن یکی از شریان های قلبش ، در 55 سالگی درگذشت . مدفن این هنرمند جریان ساز موسیقی ایران در ظهیرالدوله ی شمیران است .
در 29 آبان سال 1353 ، بعد از مرگ استاد ابوالحسن صبا و طبق وصیت وی خانه اش به موزه تبدیل شد . موزه ی صبا خانه ی مسکونی و اجدادی است که توسط پدرش ابوالقاسم خان ، پزشک دربار ناصرالدین شاه ، خریده شد و تا هفت پشت در آن زندگی کرده اند . تشکیل خانه ی صبا به شکل موزه ی بیوگرافیک ، درواقع بزرگداشت صبا و ارج نهادن به میراث ارزشمند او در موسیقی ایران بوده است . ساختمان خانه ی صبا بعد از مرگ او ، به وسیله ی وزارت فرهنگ و هنر از بازماندگان خریداری شد . وسایل صبا نیز بعدها توسط همسر او به موزه اهدا شد . البته در میان این وسایل اهدایی ، تعدادی از نت ‌های زنده ‌یاد فرامرز پایور نیز ، به چشم می‌ خورند که شاگردان استاد پایور به موزه ی صبا اهدا کرده ‌اند . در دهه ی 50 خورشیدی که خانه ی صبا به عنوان موزه شکل گرفت ، بخشی به نام عروسک‌ های خانم صبا وجود نداشت . این قسمت ، بعدها تشکیل شد . این خانه دارای پنج اتاق ، زیرزمین و حیاطی کوچک است . بخشی از موزه به تصاویر ، لوازم شخصی استاد ، اسناد و نامه ‌های اداری و مکاتبات شخصی او اختصاص یافته است . قسمت دوم نیز مشتمل بر مجموعه سازهای موزه است که از منظر قدمت و ارزش ، کم ‌نظیر هستند . قسمت سوم و پایانی موزه هم به مجموعه ی یادگارهای خانم منتخب اسفندیاری کوه نور ، همسر استاد صبا که دختر عموی نیما یوشیج بوده است ، تعلق دارد . با چنین بخش ‌هایی است که این موزه به پاره ‌ای گرانبها از تاریخ موسیقی ایران تبدیل می ‌شود .
به مجرد وارد شدن به موزه ، حوض پر از آب کوچکی را می‌ توان دید که وسط حیاط خودنمایی می ‌کند . سمت راست ، دالانی است که در اصل ، موزه از آن جا و با عبور از مقابل اتاقک نگهبانی ، آغاز می ‌شود .
در ابتدای سالن ، ویترینی قرار دارد که مجموعه ‌ای زیبا از وسایل شخصی صبا مانند دفتر یادداشت ‌های شخصی او و شعرهایی را که به خط خوش استاد بر سینه ی کاغذ نقش بسته به نمایش می‌ گذارد . لکه ‌های زرد روی دفتر یادداشت و ناخوانا بودن برخی شعرها و نوشته ‌ها حکایت از گذر ایام عمر دارد . عینک و قلم و دوات ، بنچاق قدیمی ‌( 1316 قمری ) منزل استاد که امروز به موزه ی صبا تبدیل شده است ، کت و شلوار رسمی‌ او و یک ماسک گچی از صورت این هنرمند ، برخی دیگر از وسایل این موزه را تشکیل داده ‌اند . در میانه ی سالن ، عکس ‌هایی از دوره ‌های مختلف زندگی ابوالحسن‌ خان صبا در معرض دید گذاشته شده است . این عکس‌ ها که از دوره ی کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی وی را در برگرفته ‌اند ، در واقع برش‌ هایی از برهه ‌های متفاوت و پر‌فراز ‌و ‌نشیب زندگی استاد را رقم زده‌ است .
خانم صبا اولین زنی است که در ایران به نگارش دستور صنایع‌ دستی و خیاطی پرداخته و هنرهای دستی از جمله خیاطی و گلدوزی را علاوه بر مدون کردن در قالب کتاب ، تدریس نیز می‌ کرده است . بخش مجموعه ی خانم صبا به 90 عروسک اختصاص دارد که لباس اقوام مختلف ایران را پوشیده ‌اند ؛ لباس ‌هایی که براساس تحقیق و تفحص این خانم پژوهشگر و به وسیله ی خود او بر تن این عروسک ‌ها دوخته شده است . لباس ‌ها به مردم مناطق گوناگون کشور از جمله خراسان ، قم ، یزد ، بندرعباس ، گیلان ، کردستان ، ترکمن صحرا و ... تعلق دارد . مجموعه ی خانم صبا به نوعی اولین مجموعه ی کامل مردم ‌شناسی در ایران به شمار می ‌رود .
زیرزمینی که بیشتر به حوضخانه ‌های قدیمی‌ شبیه است ، طی سال‌ های گذشته محلی برای تدریس اساتید بزرگی چون علی اکبر شهنازی ، غلامحسین بنان ، علی تجویدی ، فرامرز پایور ، علی اصغر بهاری ، احمد عبادی و ... بوده است .