روح ‌الله خالقی

تولد 1285 هجری - وفات 21 آبان 1344
آهنگ‌ساز، رهبر ارکستر و نوازنده‌ی ویولون
«روح الله خالقی» آهنگ‌ساز سرود «ای ایران» و از شاگردان اصلی علینقی وزیری بود و تلاش او برای احیای موسیقی ایرانی در دورانی که توجه رسمی به این موسیقی کاهش یافته بود، تأثیرگذار و مهم شمرده می‌شود. او کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» را درباره‌ی سرگذشت موسیقی، موسیقی‌دانان و نوازندگان ایرانی هم‌عصر خود نوشت. همچنین کتاب «نظری به موسیقی» شامل نظریه‌ای برای موسیقی ایرانی و غربی را نوشته‌ است.
روح الله خالقی در ماهان (کرمان) به دنیا آمد. پدرش «میرزا عبدالله خان منشی» و مادرش «مخلوقه خانم» بودند که در باغ شاهزاده‌ی ماهان کرمان که عمارت حکومتی بود، زندگی می‌ کردند و هر دو نوازنده ی تار بودند.
وقتی چندماهه بود، خانواده‌اش به تهران مهاجرت کردند و او در تهران به مدرسه‌ی آمریکایی‌ها رفت و در آن‌جا همراه دیگر شاگردان، سرود می‌‌خواند.
با انتقال پدرش به شیراز در سال 1295 به همراه خانواده به این شهر رفت و در آن‌جا از آموزش ‌های میرزا نصیر فرصت در زمینه‌ی عروض و نقاشی استفاده کرد. او آموختن موسیقی را نزد شوهر عمه‌اش، میرزا رحیم شروع کرد و بیش از یک سال نزد او ویولون نواخت.
روح الله خالقی در سال 1302 به مدرسه عالی موسیقی رفت و در آن‌جا زیر نظر علینقی وزیری، آموختن موسیقی و نواختن ویولون را آغاز کرد.
در تابستان سال 1304، چهار کنسرت به رهبری علینقی وزیری در مدرسه ی موسیقی اجرا شد که روح الله خالقی نیز در آنها به عنوان نوازنده حضور داشت.
در دو سال آخر تحصیلش، شهرداری تهران کافه‌ بلدیه را بنیاد نهاد و تشکیل گروه موسیقی آن را به روح الله خالقی پیشنهاد کردند.
خالقی تدریس موسیقی را از 1307 در مدرسه‌ی ورزش آغاز کرد و بعد از گرفتن لیسانس در رشته‌ی فلسفه و ادبیات از دانش‌سرای عالی، به هنرستان عالی موسیقی رفت و در آن‌جا تدریس کرد.
وی در 1314 وارد خدمت دولتی در وزارت فرهنگ شد و در 1317 به سمت معاون دفتر وزارتی وزارت فرهنگ رسید. در 1320 به پیشنهاد علینقی وزیری، معاون اداره ی موسیقی کشور و نیز معاون هنرستان عالی موسیقی شد. او که در 1325 مدتی در وزارت کار و تبلیغات اشتغال داشت، در 1327 متصدی دبیرخانه ی هنرهای زیبا شد و در 1328 هنرستان موسیقی ملی را تأسیس کرد و ریاست آن را برعهده گرفت.
خالقی سال‌ها در رادیو ایران نیز فعالیت داشت و مدتی نیز رئیس شورای موسیقی رادیو بود و برنامه‌های رادیویی «یادی از هنرمندان درگذشته» و «ساز و سخن» را راه‌ اندازی کرد. او همچنین سرپرست ارکستر گل‌ها نیز بود.
از قطعات ساخته‌ی خالقی که در این دوره بسیار موردپسند بود و از رادیو بسیار پخش می‌ شد، «رنگارنگ شماره ی یک» در دستگاه اصفهان بود.
خالقی در سال 1338، به درخواست خود، از اداره‌ی کل هنرهای زیبا بازنشسته شد، اما همچنان به فعالیت‌‌های هنری خود ادامه داد.
او در 1344 در سالزبورگ (اتریش) پس از چند عمل جراحی ناموفق، براثر سرطان معده درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله در تهران دفن شد. سه فرزند خالقی گلنوش، فرهاد و فرخ نام دارند که گلنوش خالقی راه پدر را ادامه داده و امروزه آهنگ‌ساز و رهبر ارکستر است.
خالقی قطعه‌ها، تصنیف‌ها و سرودهای بسیاری دارد، اما سرود «ای ایران» با اجرای «غلامحسین بنان» تقریباً در حافظه‌ی هر ایرانی جای دارد.
تصنیف‌ها:
یار رمیده، هستی عاشقان، پیمان ‌شکن، وعده ی وصال، لاله ی خونین، نغمه ی نوروزی، بهار عاشق، آتشین لاله، خاموش، امید زندگی، شب جوانی و شب هجران.
قطعه‌های امید زندگی، شب جوانی و شب هجران، آثاری از خالقی هستند که در فیلم «طوفان زندگی» استفاده شده‌اند.
سرودها:
ای ایران، پند سعدی، دانش، شادی، هنر، امید، آذربایجان، اصفهان و نفت از ساخته‌های اوست. سرود نفت در سال 1331 به مناسبت ملی شدن صنعت نفت تصنیف شد و شعر آن از رهی معیری است.
روح الله خالقی به جز آهنگ‌سازی، بسیاری از تصنیف‌های قدیمی عارف قزوینی و شیدا را برای ارکستر تنظیم و اجرا کرده است. وی تعدادی از آهنگ‌های علینقی وزیری مانند شکایت، نی، خریدار تو، دلتنگ و کاروان را با ارکستر رهبری و اجرا کرده ‌است.
تصنیف «خاموش» آخرین اثر خالقی است که در دستگاه ماهور ساخته شده‌ و ارکستر گل‌ها به رهبری خود وی آن را اجرا کرده است. تصنیف خاموش با شعر رهی معیری و همراهی پیانوی جواد معروفی در گل‌های رنگارنگ شماره‌ی 237 اجرا شده است.

آثار تألیفی:
کتاب ‌های خالقی عبارت‌اند از :
• نظری به موسیقی
• ترجمه ی کتاب هماهنگی
• سرگذشت موسیقی ایران در سه جلد (جلد سوم آن به کوشش ساسان سپنتا پس از فوت خالقی به چاپ رسید).
• کتاب ویولون
• تار و سه‌ تار
خالقی مدتی مجله ی چنگ را نیز منتشر کرد که کلاً چهار شماره از آن به چاپ رسید. وی در مجله‌های موزیک ایران و موسیقی نیز مقاله‌هایی نوشته ‌است.
روح الله خالقی در دورانی فعالیت می‌ کرد که موسیقی غربی در ایران رواج پیدا کرده بود و بسیاری موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می‌دانستند. در این دوران روح الله خالقی و استادش، علینقی وزیری، برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش‌های بسیاری کردند که درنهایت به تأسیس هنرستان موسیقی ملی منجر شد.
گلنوش خالقی در آمریکا، به یاد پدر، یک مرکز هنری غیرانتفاعی به نام «کانون هنری روح الله خالقی» راه‌اندازی کرده است. هدف اصلی این مرکز گردآوری، حفظ و شناساندن آثار روح ‌الله خالقی است.
کتاب «ای ایران» مجموعه‌ای از نوشته‌ها و سفرنامه‌های این موسیقی‌دان بزرگ است که به همت دخترش، گلنوش، تدوین و منتشر شده است.