ایرج بسطامی

ایرج (حشمت اللٰه) بسطامی (1 آذر 1336 بم – 5 دی 1382 بم) خواننده ایرانی بود که اولین اثرش را با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان به بازار عرضه کرد. تصنیف گل پونه‌ها معروف‌ترین اثر ایرج بسطامی است.
ایرج بسطامی در سال 1336 در شهرستان بم از خانواده‌ای هنرمند متولد شد. هر یک از اعضای خانواده او، از جد پدری گرفته تا پدربزرگ و پدرش، در زمینه خواندن آواز و نواختن سازهای گوناگون تجربه داشتند. تولد و رشد ایرج در چنین خانواده‌ای به همراه استعداد ذاتی‌اش موجب شد که از پنج سالگی به خواندن آواز علاقه نشان دهد. پدربزرگش به استعداد وی در زمینه فراگیری آواز پی برد و بارها به دیگران تأکید می‌کرد: «او در آینده خواننده بزرگی خواهد شد». از این رو، پدر ایرج کمر همت بست تا فرزندش را در مسیر صحیح آموزش قرار دهد و این‌گونه شد که ایرج نخستین آموزشهای آواز را در خانه و از پدر فراگرفت.
ایرج در این سال‌ها ردیف‌های آوازی در مکتب تهران، سبک استاد عبدالله خان دوامی را نزد عمویش «یدالله بسطامی» فراگرفت و در ادامه، در سن 22 سالگی، به جرگه شاگردان محمدرضا شجریان پیوست.
***
وی در نوجوانی مجذوب عمویش یدالله بسطامی بود که او را مردی مهربان و از نوازندگان چیره‌دست بم و معلم موسیقی می‌دانست. در همین دوران گروهی با همکاری برادران بسطامی (ایرج، عباس و محمدعلی) و محمدجواد خداوردی (شوهر خواهر ایرج) و نادعلی بنی اسدی و با سرپرستی یدالله بسطامی تشکیل شد که در رادیو و تلویزیون آن زمان و اردوهای رامسر اجرای برنامه داشتند.
پس از آن ایرج با کمک حسین سالاری (از نوازندگان نامدار کرمانی) به کلاس آواز محمدرضا شجریان راه پیدا کرد و به فراگیری آواز و ردیف‌های آوازی پرداخت. در آن زمان او باوجود مشکلات راه و مسافت زیاد، هفته‌ای یک بار به عشق فراگیری آواز از بم به تهران می‌رفت.
ایرج بسطامی، پس از چندی، اتاقی در محله پامنار تهران اجاره کرد. به دلیل وقایع انقلاب اسلامی، تمرین‌های آواز برای او بسیار دشوار بود، اما وی تا آنجا که می‌توانست به این تمرین‌ها ادامه داد.
بسطامی مدت‌ها بعد در منزل محمدرضا شجریان با پرویز مشکاتیان (آهنگ ساز و نوازندهٔ سنتور) آشنا شد و این آشنایی منجر به شروع همکاری‌های بسطامی و گروه عارف شد.
پرویز مشکاتیان دربارهٔ آشنایی خود با ایرج بسطامی گفته‌ است: «اولین بار ایرج بسطامی را در خانه محمدرضا شجریان دیدم. در آن زمان ما چاووش را داشتیم. به خاطر شرایط اجتماعی آن زمان، به خواننده‌های بیشتری با صداهای متفاوت نیاز داشتیم. من پشت در کلاس آواز استاد شجریان نشسته بودم تا هنرجوها مرا نبینند. از آنجا بود که از صدای بسطامی خیلی خوشم آمد. ایشان صدای خوبی داشتند و مثل همه آدم‌های کویرنشین، آدم خیلی مهربان و خوبی بود. بعد از کلاس مدتی با او صحبت کردم تا با نظراتش راجع به هنر و آواز و انگیزه خواندش آشنا شوم؛ ولی آن قدر ساده یافتمش که مصمم شدم تا با او یک سالی درمورد قضایای پیرامونی، سوای موسیقی، به گپ و گفتگو بنشینم».
ایرج بسطامی پس از هفت سال، کلاس‌های شجریان را رها کرد و به فراگیری مبانی موسیقی نزد پرویز مشکاتیان مشغول شد و کم‌کم نخستین آلبوم‌های خود را با مشکاتیان منتشر کرد. آلبوم‌های «افشاری مرکب»، «مژده بهار»، «افق مهر» و «وطن من» در همین دوره به بازار عرضه شدند. «افشاری مرکب» نخستین اثر ایرج بسطامی بود که در سال 1368 منتشر شد.
***
درواقع پرویز مشکاتیان افشاری مرکب را ساخت و بسطامی در اوج آمادگی آن را اجرا کرد. قرار بود که این برنامه پنج شب در تالار رودکی اجرا شود اما به علت استقبال گسترده مردم، اجرا دو شب دیگر تمدید شد. بعد از آن نوار افشاری مرکب به بازار آمد. صدای بسطامی با استقبال مردم روبه رو شده بود. گروه عارف به سرپرستی پرویز مشکاتیان و آواز بسطامی برای اجرای کنسرت به اروپا رفت. در آن زمان بسطامی حدود 33 سال داشت و اجرای این کنسرت‌ها شروعی برای موفقیت‌های بعدی او به‌شمار می‌رفت.
یکی دیگر از آثار ایرج بسطامی «بوی نوروز» حاصل همکاری او با گروه دستان و آهنگ‌سازی حمید متبسم است و از کارهای به‌یاد ماندنی موسیقی ایران است.
ایرج بسطامی با همکاری کیوان ساکت آلبوم‌های «فسانه» و «بی کاروان کولی» و با کورش متین، «سکوت» و با حسین پرنیا آلبوم‌های «خانه بوی گل گرفت»، «رقص آشفته» و «حال آشفته» و آلبوم تصویری «کنسرت بسطامی و گروه همایون» (گل‌پونه‌ها 1) را خلق کرد.
البته آلبوم حال آشفته شامل دو بخش است: بخش اول مربوط به کنسرت ایرج بسطامی و گروه همایون در تابستان 1378 در ارگ بم؛ و بخش دوم با صدای رضا رضایی پایور، پس از درگذشت بسطامی اجرا شده‌ است.
تصنیف «گل‌پونه‌ها» (که بسطامی آن را در آلبوم رقص آشفته منتشر کرد، اما پس از مرگ بسطامی نسخه‌های دیگری از آن در آلبوم‌های حال آشفته و کنسرت بسطامی و گروه همایون (گل‌پونه‌ها 1) منتشر شد) پس از مرگ وی در ایران آوازه ملی یافت. تصنیف گل پونه‌ها، معروف‌ترین اثر با صدای ایرج بسطامی است.
ایرج بسطامی در سن 40 سالگی به اوج فعالیت خود رسید و در طول 14 سال فعالیت 11 آلبوم موسیقی ماندگار، به یادگار گذاشت. آوازهای ایرج بیشتر بر پایه سنتور بود و در گام‌های بلند هیچ‌کس به مهارت وی نرسید، همچنین آوازهای دشتی و محای او نیز در کرمان و کل ایران دارای شهرت بسیاری است.
به دلیل مشکلات معیشتی، ایرج بسطامی از سال‌های پایانی دهه 70 دیگر کار جدی نکرد. با این همه پرویز مشکاتیان یادآور می‌شود که او یکی از پرشمارترین آلبوم‌های موسیقی را به بازار عرضه کرد؛ آلبومی که «وطن من» نام دارد و روی شعری از ملک‌الشعرا بهار ساخته شده‌ است که چنین آغاز می‌شود: ای خطه ایران مهین ای وطن من....