جلیل شهناز

جلیل شهناز (1 خرداد 1300 اصفهان - 27 خرداد 1392 تهران) یکی از سرشناس‌ترین نوازندگان تار و سه تار سدهٔ اخیر در ایران بود.
پدرش «شعبان‌خان» علاقه وافری به موسیقی اصیل ایرانی داشت و علاوه بر تار که ساز اختصاصی او بود، سه‌تار و سنتور هم می‌نواخت. عموی او غلامرضا سارنگ (سارنج) هم از نوازندگان کمانچه بود.

جلیل شهناز، از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و نواختن تار را در نزد عبدالحسین شهنازی و برادر بزرگ خود حسین شهناز که به خوبی ساز می‌نواخت، آغاز کرد. پشتکار زیاد و استعداد شگرف جلیل به حدی بود که در سنین جوانی از نوازندگان خوب اصفهان شد.

در کتاب «موسیقی‌دانان ایرانی» نوشته پژمان اکبرزاده آمده است: «شهناز نوازندگی در رادیو اصفهان را از سال 1328 آغاز کرد و در سال 1336 به دعوت سازمان رادیو به تهران آمد و در برنامه‌های گوناگونی مانند برنامه گلها، ارکستر حسین یاحقی و... به عنوان تکنواز و همنواز به فعالیت پرداخت. وی همچنین در گروه «یاران ثلاث» (همراه با تاج اصفهانی و حسن کسایی) و گروه اساتید موسیقی ایران کنسرت‌های بسیاری را در داخل و خارج از ایران اجرا نمود. شهناز در برنامه‌های جشن هنر شیراز نیز حضوری فعال داشت.»

این نوازنده تار در طول زندگی هنری خود با هنرمندان والای کشور از جمله فرامرز پایور، حبیب‌الله بدیعی، پرویز یاحقی، همایون خرم، علی تجویدی، منصور صارمی، رضا ورزنده، امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، اسدالله ملک، حسن کسائی، محمد موسوی، حسین تهرانی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، محمودی خوانساری، عبدالوهاب شهیدی، اکبر گلپایگانی، حسین خواجه امیری، محمد رضا شجریان، حسن زیرک (خواننده بزرگ کرد)، علی‌اصغر شاه‌زیدی، طباطبائی و محمد اصفهانی همکاری داشته‌است.

وی در دههٔ 1360 همراه با فرامرز پایور (سنتور)، علی اصغر بهاری (کمانچه)، محمد اسماعیلی (تنبک) و محمد موسوی (نی) «گروه اساتید موسیقی ایران» را تشکیل داد و با این گروه، مسافرت‌های متعددی به کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکا داشت.

وی در سال 1383 به عنوان چهره ماندگار هنر و موسیقی برگزیده شد. همچنین در 27 تیر سال 1383، مدرک درجه یک هنری (معادل دکترا) برای تجلیل از یک عمر فعالیت هنری به جلیل شهناز اهدا شد.


جلیل شهناز، علاوه برنواختن تار، که ساز اختصاصی اوست، با نواختن ویولون، سنتور و تمبک و آواز -سه تار نیز آشنایی کامل دارد؛ که تمام فایلهای صوتی استاد موجود است و در درجه استادانی چون یاحقی -پایور می‌نوازد. معروف است که او در شیوه نوازندگی می‌تواند با ساز خود علاوه برنواختن، آواز هم بخواند.

کیومرث، علیرضا، فرشته، فریبا، فروزنده و نوشین از فرزندان استاد شهناز هستند که در کشورهای آمریکا، فرانسه و ایران اقامت دارند.


درباره شیوه نوازندگی جلیل شهناز
در آیین نکوداشت استاد جلیل شهناز و زنده یاد درویش خان در فرهنگسرای هنر در سال 1385 گفته شده است:
استاد حسن کسائی: شناخت موسیقی کار هرکسی نیست. همه موسیقی را گوش می‌دهند و دوست می‌دارند اما کسی که سره را از ناسره تشخیص بدهد و بتواند درک مقاماتی را که استاد شهناز نواخته‌اند داشته باشد بسیار نادر است. همه ساز می‌زنند و همه خوب ساز می‌زنند ولی قدرت نوازندگی و محفوظات و لحظات موسیقی که آقای شهناز می‌دانند و اجرا کرده‌اند، چیزی که در دست همگان باشد نیست. یعنی ردیف موسیقی ایران نیست. قدرت آقای شهناز در جواب دادن و دونوازی خارق العاده‌است. من 60 سال با ایشان همنوازی کرده‌ام و ساز بنده با ساز شهناز گره خورده‌است.استاد محمدرضا شجریان: ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. من تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم. ساز این نوازنده بی بدلیل، یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که 80 درصد سازی می‌زنند و فقط 20 درصد آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار رسیده است؛ چرا که در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.
داریوش پیرنیاکان: جلیل شهناز هنرمندی است که زاوایای بسیاری در سازش نهفته‌است. وی علاوه براشراف کامل بر ردیف و رموز آن، ویژگی منحصر به فردی دیگری نیز داشت. جواب آوازهای شاهکار و بی نظیر، استفاده از تمام امکانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور، رعایت جمله‌بندی در نوازندگی از جمله ویژگی‌های نوازندگی جلیل شهناز است.

استادپرویز یاحقی : شهناز دفتر تار بست.
یک عمر دو آن به ساز دمساز شدن
صد سال توان تار به مضراب زدن
وز ساز نواختن سرافراز شدن
اما نتوان جلیل شهناز شدن

استاد آواز : ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. من تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم. ساز این نوازنده بی بدیل، یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که 80 درصد سازی می‌زنند و فقط 20 درصد آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار رسیده است؛ چرا که در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.
داریوش پیرنیاکان: جلیل شهناز هنرمندی است که زاوایای بسیاری در سازش نهفته‌است. وی علاوه براشراف کامل بر ردیف و رموز آن، ویژگی منحصر به فردی دیگری نیز داشت. جواب آوازهای شاهکار و بی نظیر، استفاده از تمام امکانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور، رعایت جمله‌بندی در نوازندگی از جمله ویژگی‌های نوازندگی جلیل شهناز است.

درگذشت
جلیل شهناز پس از یک دوره بیماری صبح روز دوشنبه 27 خرداد 1392 در بیمارستان آراد درگذشت استاد آواز پس از درگذشت جلیل شهناز گفت: «استاد جلیل شهناز در من شور و عشق آفرید و من با صدای تار شهناز بدین جا رسیدم و کلمهٔ استاد فقط لایق شهناز و استاد جلیل شهناز را بسان حافظ که تکرار ناشدنی‌ست و با احترام به تمام نوازندگان تار پس از استاد شهناز باید دفتر تار ایران بسته شود.»

پس از درگذشت جلیل شهناز، رامیز قلی اف نوازنده برجسته تار در جمهوری آذربایجان پیام تسلیتی به همین مناسبت از طریق سفارت جمهوری اسلامی ایران ارسال نمود.

آثار
- آلبوم «عطرافشان» (همراه با تمبک محمد اسماعیلی). «زبان تار» (تا تمبک جهانگیر ملک)...

- کتاب «گل‌های جاویدان» (پانزده قطعه برای تار و سه تار). نت نگاری: هوشنگ ظریف. انتشارات سرود، تهران، 1379. برخی از آلبوم‌های جلیل شهناز:[9]

حضور در برخی شماره‌های مجموعه آلبوم آشنایی با شیوه آواز استاد غلامحسین بنان
غم‌زده (همایون خرم، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)
پانزده قطعه برگزیده برای تار
تار و ترمه
شور و زندگی
عشق و زندگی
انتظار دل، خلوت گزیده (باصدای استاد محمدرضا شجریان)
نرگس مست (باصدای حسام الدین سراج)
سکوت (باصدای ایرج بسطامی)
گل من (باصدای ایرج (حسین خواجه امیری))
تمنای وصال (باصدای عبدالحسین مختاباد)
کنسرت اساتید موسیقی ایران (باصدای شهرام ناظری و اجرای گروه اساتید موسیقی ایران)
کرشمه نرگس (باصدای سیامک شجریان، برادر استاد محمدرضا شجریان)
شمع لرزان (اسدالله ملک، جلیل شهناز، منصور صارمی، جهانگیر ملک)
دل شیدا (باصدای شهرام ناظری و اجرای گروه اساتید موسیقی ایران)
دفتر تار
عطرافشان
افتخار آفاق
باغ نوا
رهاورد
زبان تار
آوای جان
آوای شهناز
قطره شبنم (اسدالله ملک، منصور نریمان، مجید نجاحی، جلیل شهناز، فرهنگ شریف، فضل‌الله توکل، جهانگیر ملک)
حماسه ایران (ادیب برومند، جلیل شهناز، پرویز یاحقی، جهانگیر ملک)
چهارباغ (گروه اساتید موسیقی ایران)
نوبهار (باصدای علی رستمیان)
دل من (باصدای علی رستمیان)
یاران زنده‌رود (جلال‌الدین تاج اصفهانی)
به اصفهان رو (جلال‌الدین تاج اصفهانی)
موج آتش (همایون خرم، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)
صد سال تار (هنرمندان مختلف از جمله جلیل شهناز، محمدرضا لطفی و...)
چهار مضراب
شب مهتاب (باصدای علی رستمیان)
نغمه نوروزی (باصدای علی رستمیان)
راز (جواد معروفی، پرویز یاحقی، جلیل شهناز، جهانگیر ملک، محمد اسماعیلی)
مهر (پرویز یاحقی، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)
نوید بهاری
شهناز شهنواز
پانزده قطعه برای تار
چهارباغ


مقاله ی ابوالحسن مختاباد راجع به شیوه شهناز :
ستاد جلیل شهناز در میانه دو گروه و نحله تار نوازی ایستاده است. همانند کاپیتانی که بر فراز کشتی نشسته باشد و آب را به دو بخش جدا کندو خود به پیش برود،او نیز چنین کاری را با تار نوازی صورت داد.
اگر بخواهیم سنت تارنوازی در ایران را بکاویم و سرحلقه­ های آن را بر شماریم به دو طیف عمده بر می خوریم. گروهی که به شیرین نوازان معروفند و گروهی دیگر که خود را دائرمدار سنت تار نوازی و سنتی نواز می دانند. در گروه اول می‌توان چهره‌هایی چون فرهنگ شریف و فریدون حافظی و لطف الله مجد و... را نام برد و در گروه دوم چهره هایی چون علی اکبرخان شهنازی، درویش خان و ...جلیل شهناز به نوعی در میانه این دو گروه ایستاده است. همانند کاپیتانی که بر فراز کشتی نشسته باشد و آب را به دو بخش جدا کند و خود به پیش برود، او نیز چنین کاری را با تار نوازی صورت داد. سونوریته تکنیک‌های نوازندگی او را هم شیرین نوازان خوش دارند و هم مفتخران به مکتب افرادی چون برومند و شهنازی. خلاقیت او در بداهه ‌نوازی و مدگردانی‌های کم نظیری که او در هنگام نوازندگی ایجاد می‌کرد، فضایی متفاوت به نوازندگی او بخشیده است.

شاید این گفته استاد شجریان بیش از همه شهرت پیدا کرده باشد که «من از تار استاد شهناز بیشتر از هر معلم دیگری آوازخواندن آموخته­‌ام»، همچنانکه بزرگانی دیگر چون محمدرضا لطفی یا حسین علیزاده نیز هنگامی که نامی از شهناز به میان می‌آید، به احترام او کلاه از سر بر می­‌دارند.

جلیل شهناز که همزمان با نود و دومین سال زندگیش دل به دیار باقی داد، 92 سال قبل (1300) در خانواده‌ای به دنیا‌ آمد که مُهر موسیقی بر تارک آنها نشان شده بود. چه پدرش، شعبان خان که علاوه بر تار سه­‌تار هم می‌­نواخت و با سنتور هم آشنا بود،عموی او غلامرضا سارنج هم در موسیقی فعالیت می‌­کرد و دستی چیره در کمانچه ­نوازی داشت. در کنار پدر همچنین از آموزه‌های برادرش حسین شهناز بهره برد و به دلیل استعداد و توانایی ذاتی که داشت، در همان نوجوانی به نوازنده‌­ای چیره دست تبدیل و نامش در اصفهان بر زبان­‌ها افتاد. او البته از محضر عبدالحسین خان شهنازی (برادر حاج علی اکبر و فرزند آقا حسینقلی) نیز بهره برد. تاثیر ساز عبدالحسین شهنازی را، که علاوه بر جلیل، فرهنگ شریف نیز از محضر او بهره برد، در سپهر سازی این دو به عیان مشاهده می‌شود. جلیل شهناز با تمبک، سنتور و ویلن و کمانچه هم آشنایی بالایی داشت و حتی روایتی است که کمانچه نوازی او هم تشّخُص و ویژگی خاصی داشت، اما آن سازی که او را محصور و مسحور کرد، تار بود که آتش در جانش انداخت.

اقلیم اصفهان در آن زمان، مهد هنر بود و برخی از شاخص‌­ترین نوازندگان و خوانندگان در آن محیط زیست می­‌کردند، هنرمندانی چون استاد حسن کسایی و جلال تاج اصفهانی که تقریبا با جلیل شهناز در یک زیست بوم موسیقایی قرار گرفتند و همنشینی و همقرانی آنها با یکدیگر برخی از خاطره­‌انگیزترین نغمات موسیقی را رقم زد.

آشنایی جلیل شهناز با کسایی راهش را برای راهیابی به رادیو و اجرای برنامه زنده هموار کرد. سال‌های دهه 20 تا 30 دوره برخی از اجراهای چیره دستانه جلیل شهناز به شمار می‌رود، سالهایی که متاسفانه به دلیل پخش زنده و نبود امکان ضبط،از آن آثار و اجراها چیزی در آرشیو تاریخ موسیقی ایران باقی نمانده است.

در همان سال‌ها او به تهران سفر کرد و به عنوان کارمند افتخاری شهرداری تهران سرگرم همکاری شد.

می‌توان مدعی شد که شهناز در طول سه دهه 30 تا اواخر 50 و انقلاب، شاخص‌­ترین و شهره­‌ترین نوازنده تار به شمار می‌­رفت.

تعداد اجراهایی که او، چه در مقام تکنواز و یا همنواز با سازهای دیگر، و نیز با آوازخوانان نامی نواخت چه از نظر تعداد و کمیت و چه از نظر کیفیت تقریبا بی‌همتاست. برخی از اجراهای او با خوانندگانی چون ایرج، گلپا، محمودی خوانساری، ادیب خوانساری، عبدالوهاب شهیدی و شجریان و این اواخر شهرام ناظری و حسام الدین سراج و سید عبدالحسین مختاباد(آلبوم تمنای وصال) در زمره شنیدنی ترین جواب آوازهای یک ساز به شمار می‌رود.

قاعده او این بود که قبل از جواب آواز بیت اول شعر را از خواننده می­‌پرسید و بعد از آن در کارگاه ذهن خود با وزن آن به چالش بر می‌خواست و حاصل و میوه آن را در جواب‌های آواز هنرمندانه به کار می‌گرفت. در کنار این همنوازی­‌ها و جواب آوازها، دو نوازی­‌های او با هنرمندانی چون مرحوم احمد عبادی، حسن کسایی، پرویز یاحقی، اسدالله و جهانگیر ملک، منصور صارمی، رضا ورزنده و امیرناصر افتتاح، محمد موسوی،بدیعی و ... هم خاطراتی شیرین و فراموش نشدنی از همنوازی­‌های او را بر ذهن و ضمیر شنوندگان بر جای گذاشته است.

این همنوازی­‌ها به ا ندازه­‌ای است که هنرمندی همانند محمد رضا شجریان معتقد است نخستین معلم او در آواز ساز استاد شهناز بوده است اگر چه همین دیدگاه شجریان با نقد فریدون حافظی مواجه شد که معتقد بود احمد عبادی نقشی بیشتر زندگی آوازی شجریان ایفا کرد اما این تنها شجریان نبود که درباره شهناز چنین سخن گفت بلکه استاد کسایی که 60 سال مداوم با شهناز ساز زده است، کار او را منحصر به فرد و او رابی رقیب می‌داند و پرویز یاحقی هم نقل قولی دارد که شهناز را کسی می‌داندکه دفتر تار را بست. شاید در این گفته­‌ها اغراق‌هایی نهفته باشد،اما هنگامی که به این ساز و نواخته‌های استاد شهناز گوش می‌دهیم، فاصله آن با سایرنوازندگان را به عینه حس می‌کنیم و از این همه ظرافت در عین سادگی به حیرت می­‌افتیم.

حتی نقل قولی آقای شجریان از مرحوم پایور دارند که در دوره ای که بین آقای پایور و شهناز نقاری پیش آمد، وقتی از پایور پرسیدم که کار شهناز را چگونه می بینی او با قاطعیت گفت نوازنده تاری مثل او کم نظیر است.

دوره‌ای که او به رادیو آمد و به نوعی از آن به عنوان عصر طلایی رادیو یاد می‌شود و جلیل شهناز جوان و جویای نام با تکنیکی مثال‌زدنی و البته خلاقیتی کم نظیر بقیه تار نوازان را به کناری زد و خود بر صدر قرار گرفت.

البته در این میانه باید قدر و قیمت و جای استاد علی اکبرخان شهنازی را جدای از بقیه تارنوازان دانست. او به دلیل اختلاف سلیقه‌ای که با دست اندرکاران رادیو و حتی ارشاد داشت، عملا به گوشه و حاشیه رانده شد و جز برخی قطعات از او و البته ردیف دوره مقدماتی و عالی که به همت استاد عباس خوشدل ثبت و ضبط شد و نیز شاگردانی خلاق و کم نظیر از خود کمتر اثری در رادیو بر جای گذاشت.

در این سال‌ها (سال‌های 1345) به بعد، او یکه تاز تکنوازی تار در رادیو بود، جوانان آن دوره همانند محمدرضا لطفی از برنامه ساز تنهای رادیو که در ساعت 2 و 45 دقیقه پخش می‌شد چنان توصیفی به دست داده‌اند که از قدر و قیمت آن نواخته‌ها حکایت دارد.

لطفی می‌نویسد «هنگامى که برنامه ساز تنها در سال هاى بعد از 45 به ساعت یک ربع به سه بعدازظهر انتقال یافت که ما به خاطر دبیرستان نمى‌توانستیم آن را بشنویم، من ضبط صوت گروندیک برادرم را قبل از ساعت 2 بعدازظهر روشن مى‌کردم و دور ضبط را کند مى‌کردم تا بتواند در نبود من ساز تنهاى شما را ضبط کند و خود به دبیرستان مى‌رفتم. در تمامى این فاصله یعنى تا زنگ آخر که ساعت چهار و ده دقیقه مى‌شد، بى‌صبرانه براى شنیدن تک نوازى شما ثانیه شمارى مى‌کردم و این انتظار که هفته‌اى یک روز برایم اتفاق مى‌افتاد مرا از پا درآورده و قرار مرا بریده بود. همیشه فکر مى‌کردم که این بار استاد چه آواهایى را در لابه لاى آوازها، چهارمضراب‌ها و ضربى‌ها خواهد نواخت. با زنگ آخر دبیرستان به سرعت به خیابان مى‌رفتم و با تاکسى خودم را به منزل رسانیده و یک راست توى اتاقم مى‌رفتم تا این اثرى هنرى را بشنوم. نوار تمام شده بود اما ضبط صوت هنوز روشن بود و صداى تلق تلق آن مى‌آمد که نشانگر اتمام نوار ریل بود. من آن را برمى‌گردانیدم و با اولین مضراب سر وقت کوک تارم مى‌رفتم و قطعه را تقلید مى‌کردم. خیلى مواقع 14 دقیقه تکنوازى را نعل به نعل و همزمان با ایشان مى‌زدم».

تا پیش از اجرای او با گروه اساتید به سرپرستی استاد فرامرز پایور و با هنرمندانی چون (بهاری، اسماعیلی، موسوی) به خوانندگی ناظری، بسیاری را گمان بر این بود که استاد شهناز هنرمندی تکنواز و در نهایت دو نواز است و در گروه نوازی‌ها به دلیل عدم آشنایی با نت و اصول گروه نوازی، دچار مشکل خواهد شد، اما اجرا باگروه اساتید نشان داد که او در این زمینه هم چیره دست و منحصر به فرد است. اینجا جایی بود که تبحرش در ریتم شناسی و ضرب به مددش آمد تا بتواند نقشی دیگر از ظرفیت‌های خود را بروز وظهور دهد.

ساز استاد شهناز، اما در دوره آخر نوازندگی او دهه 60 تا میانه های 70،به اوج کمال و پختگی می‌رسد در این دوره آقای شهناز ظرافت‌هایی را در بداهه نوازی و ردیف نوازی به کار می‌بندد که کمتر نوازنده‌ای قادر به انجام آن بود. در این دوره تار شهناز آواز می‌خواند ،‌چرا که جمله بندی‌ها ، ملودی‌ها و حتی ترکیب نغمات به گونه‌ای کنار هم قرار می‌گیرند که گویی این ساز نیست، بلکه شاعری چیره دست و آشنا به رموز و ظرایف شعری است که در بحرهای مختلف و اوزان متفاوت شعر می‌سراید. تکیه‌ها، تاکیدها، راست و چپ‌های شفاف ، درّاب‌ها و مالش و نیز بسیاری از تکنیک‌های نوازندگی در این دوره در دستان این پیر تار همانند مومی است که تار را به هر طرف که بخواهد و هر شکل که بطلبد در می‌آوردش.

آخرین اجرای زنده او در سال 83 و در برنامه چهره‌های ماندگار بر صحنه جان گرفت و بعد از آن عملا به دلیل کهولت سن کمتر در انظار ظاهر شد و در این اواخر ( 5 سال اخیر) عملا چنان ضعیف و نحیف شد که از آن هیبت و هیکل پر هیمنه او خبری نبود.

زندگی استاد شهناز نمونه‌ای شاخص از استادی است که تمامی عمرش را صرف کار هنری کرد،اما سال‌های پایانی عمرش یاد آور آن ضرب المثل و شعر معروف است که:

به تجربه معلوم شد مرا در آخر حال

که قدر مرد به علم است و قدر علم به مال

اگر هنرمندی در طراز نام و هنر استاد شهناز درهر کشوری دیگر می‌زیست، به قطع و یقین از چنان توانایی مالی برخوردار بود،که خود دستگیر هنرمندانی دیگر در چنین سن و سال‌هایی می‌شد، اما جلیل شهناز به مانند اکثر هنرمندانی که به این سن می‌رسند،به دلیل تنگنای مالی عملا مشکلات معیشتی پیدا کرد و در چند سال اخیر اگر نبود برخی کمک‌های نهادهایی همانند شهرداری تهران و صدا و سیما شاید به وضعیتی اسفناک‌تر می‌رسید. این زندگی در نهایت در 27 خرداد 1392 روی ایستگاه مرگ توقف کرد تا او نیز بعد از یک سال از درگذشت دوست و یار همیشگی‌اش، استاد حسن کسایی به غافله دوستان دیگرش چون یاحقی و پایور و... بپیوندند. سالیان قبل مرحوم شهریار که حشر و نشری با استاد شهناز داشت در وصف او شعری سرود که بخشی از پایان بخش این نوشته است.

تارو پودم در اهتزاز آرد
سیم ساز ترانه پردازت

حیف نای فرشتگانم نیست
تا کنم ساز دل هم آوازت

وای ازین مرغ عاشق زخمی
که بنالد به زخمه سازت

چون من ای مرغ عالم ملکوت
کی شکسته است بال پروازت

شور فرهاد و عشوه شیرین
زنده کردی به شور و شهنازت